Polisiye Edebiyatın Tarihçesi: Polisiye Edebiyatın Dünü Ve Bugünü

Polisiyenin Altın Çağı:

1794 Caleb Williams – William Godwin (İngiliz) :ak polisiye sayılmayabilir ama bu türe en yakın ilk örnek. Frankenstein’ın yaratıcısı Mary Shelley’nin babasıdır.

1828-1829 Mémoires de Vidocq – Eugène Françoise Vidocq (Fransız) : Otobiyografik ve fazla abartılı bir “kim-yaptı” örneği.

Vidocq 1811’de Paris’in ilk polis şefi olur, sonrasında ilk detektiflik bürosunu kurar.

1841 “The Murders in the Rue Morgue” – Edgar Allan Poe (Amerikalı) : İşte ilk gerçek detektiflik hikayesi: Muamma Fransa’da, detektif Fransız ama yazar Amerikalı bir dahi!

1853 Bleak House – Charles Dickens (İngiliz) : Karşımızda çalışan sınıfın literatürdeki ilk detektifi: Detektif Bucket!

1861’de İngiliz Mrs. Henry Wood’dan “East Lynne” ve 1865’te İngiliz Miss Mary Elizabeth Braddon’dan “Lady Audley’s Secret” : Polisiye roman tarihinin ufkunu açan iki duygusal roman.

1865 The Notting Hill Mystery – Charles Felix (İngiliz) : Günümüz araştırmacı sigortacılarının atası, ilk sigortacı detektif ortaya çıkar.

1866 The Dead Letter – Seeley Regester (Amerikalı) : Açılın, kadınlar da artık polisiye yazmaya başladı! Her ne kadar ilkse de tozlu raflarda unutulmuş bir roman…

1868 The Moonstone – Wilkie Collins (İngiliz) : Sergeant Cuff’ın yer aldığı bir polisiye klasiği.

1869 Monsieur Lecoq – Êmile Gaboriau (Fransız) : “Roman Policier” serisi ile karşımızda kibirli fakat bir o kadar da dürüst Fransız detektif Lecoq.

1878 The Leavenworth Case – Anna Katharine Green (Amerikalı) : “Polisiye Romanların Ana”sından başrolde Inspector Ebenezer Gryce’i gördüğümüz sıradışı muhteşemlikte bir ilk kitap.

1887 “A Study in Scarlet” – Arthur Conan Doyle (İngiliz) : Sherlock Holmes bu kitapla doğar.

1893 Hal Meredith tarafından ilk Sexton Blake hikayesi yazılır.

1899 The Amateur Cracksman – E. W. Hornung (İngiliz) : Arthur Conan Doyle’un eniştesi tarafından yaratılan kibar hırsız Raffles.

1906 The Triumphs of Eugene Valmont – Robert Barr (İngiliz) : Yine bir Fransız detektifi, bu sefer bir İngiliz’in elinde şekillenir.

1907 Arsène Lupin: Gentleman-Cambrioleur – Maurice Leblanc (Fransız) : İlerideki romanlarından birinde kendi kendini de tutuklayacak olan kılık değiştirme ustası “Kibar Hırsız”ın toplu öyküleri.

1907 Le Mystère de la Chambre Jaune (The Mystery of the Yellow Room) – Gaston Leroux (Fransız) : Phantom of the Opera’nın yaratıcısından meşhur bir ‘kapalı oda’ polisiyesi.

1907 The Red Thumb Mark – R. Austin Freeman (İngiliz) : Adli tabip Dr. John Thorndyke’ın okuyucuların karşısına ilk çıkışı.

1907 The Thinking Machine – Jacques Futrelle (Amerikalı) : Profesör Augustus S. F X. Van Dusen, Ph.D., LL.D, F.R.S., M.D., M.D.S yer aldığı kısa hikayeler koleksiyonu. Futrelle 37 yaşındayken Titanic faciasında hayatını kaybeder.

1908 The Circular Staircase – Mary Roberts Rinehart (Amerikalı) : Uzun ve kârlı Eğer-Bilebilseydim (Had-I-But-Known) kariyerinin başlangıcı.

1909 The Old Man in the Corner – Baroness Orczy (Macar asıllı İngiliz), olayları yerinde oturarak çözen detektif (armchair-detective) modelinine yer verir.

1910 At the Villa Rose – A. E. W. Mason (İngiliz) : Inspector Hanaud of the Sûreté ile sağ kolu Ricardo’nun ilk kez sahneye çıkışları.

1911 The Innocence of Father Brown – G. K. Chesterton (İngiliz) : “Metafizikçi” Rahip-Detektif Father Brown’un ilk kez yer aldığı öykülerden oluşan kitap basılır.

1913 The Lodger – Mrs. Belloc Lowndes (İngiliz) : Karındeşen Jack cinayetlerini spekülatif bir çözüme bağlayarak yeniden anlatır.

1913 The Mystery of Dr. Fu-Manchu – Sax Rohmer (İngiliz) : Zamanının aşırı popüler ırkçı serilerinin başlangıcı.

1913 Trent’s Last Case – E. C. Bentley (İngiliz) : Etkili bir “modern” polisiye.

1914 Max Carrados – Ernest Bramah Smith (İngiliz) : Literatürdeki ilk kör detektif.

1915 The Thirty-Nine Steps – John Buchan (İskoç) : Ünlü Britanyalı politikacıdan, gizli ajan Richard Hannay’ın rol aldığı etkileyici bir thriller kitabı.

1918 Uncle Abner, Master of Mysteries – Melville Davisson Post (Amerikalı) : Jefferson ekolünden Virginia’lı detektifin toplu hikayeleri.

1920 – 1950 Yılları arasında polisiye:

1920 The Mysterious Affair at Styles – Agatha Christie (İngiliz) : Belçikalı detektifyumurta-kafa Hercule Poirot ile sevgili dostu Hastings ilk kez karşımıza çıkarlar.

1920 The Cask – Freeman Wills Crofts (İrlandalı) : Bir sonraki kahramanı Scotland Yard’dan Inspector French serileri ile popüler olmuş Crofts’dan mükemmel bir ilk roman.

1920 Call Mr. Fortune – H. C. Bailey (İngiliz) : Doktor-Detektif Reggie Fortune ile tanışırız.

1920 Bull-Dog Drummond: The Adventures of a Demobilized Officer Who Found Peace Dull – “Sapper” (H. Cyril McNeile, İngiliz) : I. ve II. Dünya Savaşları arasında gecen popüler macera serisinin başlangıcı.

1922 The Red House Mystery – A. A. Milne (İngiliz) : Winnie-the-Pooh yaratıcısının ilk ve tek bir detektif romanı.

1923 Whose Body? – Dorothy L. Sayers (İngiliz) : Lord Peter Wimsey’in karsılaştığı ilk cinayet.

1924 The Rasp – Philip MacDonald (İngiliz) : İlk Albay Anthony Gethryn romanı.

1925 The House without a Key – Earl Derr Biggers (Amerikalı) : Charlie Chan’ın doğuşu.

1925 The Layton Court Mystery – Anthony Berkeley (Anthony Berkeley Cox, İngiliz) : “Francis Iles” olarak da bilinen üretken yazardan ilk Roger Sheringham romanı.

1925 The Viaduct Murder – Ronald Knox (İngiliz) : Daha sonraları “Detektif Kurmacasının 10 Kuralı”nı belirleyen Monsenyörden bir ilk roman.

1926 The Benson Murder Case – S. S. Van Dine (Willard Huntington Wright, Amerikalı) : Engin bilgili züppe Philo Vance ile tanışırız nihayet. Popüler serinin ilkidir bu kitap.

1926 The Murder of Roger Ackroyd – Agatha Christie : Tartışmalara yol açan bu Poirot romanı ile birlikte Agatha Christie artık “Suçun Kraliçesi” olarak anılacaktır.

1928 Grey Mask – Patricia Wentworth (İngiliz) : Miss Maud Silver bu kitapla doğar.

1929 The Man in the Queue – Josephine Tey (İskoç Elizabeth MacKintosh’un takma adı) : Münzevi bir aristokrat olan Inspector Alan Grant ile tanışırız.

1929 The Crime at Black Dudley – Margery Allingham (İngiliz) : Maskara Albert Campion (bazılarına göre Lord Wimsey’in karikatürize edilmiş hali) ilk kez karşımıza bir yardımcı karakter olarak çıkar.

1929 The Roman Hat Mystery – Ellery Queen (Amerika’dan Frederic Dannay ve Manfred B. Lee) : Uzun ve etkili kariyerlerinin başlangıç kitabı.

1929 Red Harvest – Dashiell Hammett (Amerikalı) : Adını bilmediğimiz özel detektif The Continental Op ilk defa karşımıza çıkar. Aynı yıl The Dain Curse (Lanet) de basılır.

1929 Speedy Death – Gladys Mitchell (İngiliz) : Danışman Psikiyatr Mrs. Beatrice Lestrange Bradley’in ilk kez polisiye dünyasına adım attığı roman.

1930 The Diamond Feather – Helen Reilly (Amerikalı) : Inspector McKee polisiyelerinin başlangıcı.

1931 Malice Aforethought – Anthony Berkeley Cox : Yine Francis Iles mahlasıyla katilin daha ilk sayfadan belli olduğu muhteşem bir “inverted polisiye” yazar.

1931 The Death of Monsieur Gallet – Georges Simenon (Belçikalı) : Fransız Emniyeti’nden (Sûreté) Inspector Maigret bu kitapla saygıdeğer kariyerine başlar.

1934 The Case of the Velvet Claws – Erle Stanley Gardner (Amerikalı) : Avukat Perry Mason serilerinin başlangıcı.

1934 A Man Lay Dead – Ngaio Marsh (Yeni Zelanda) : Müşkülpesent centilmen-polis Roderick Alleyn’in ilk davası.

1934 Fer-de-Lance – Rex Stout (Amerikalı) : Bir hokkabaz edasıyla, mükemmel “armchair detektif” Nero Wolfe ve onun bacakları görevini üstlenen Archie Goodwin’i yaratır.

1935 Gaudy Night – Dorothy L. Sayers : Bu Oxford “romance”ı eleştirmenler arasında ateşli tartışmalara neden olur.

1935 The Hollow Man – John Dickson Carr (Amerikalı) : Bir çoklarına göre en iyi “kapalı oda” polisiyesi. (Üç Tabut adıyla yayınlandı.)

1939 The Big Sleep – Raymond Chandler (Amerikalı) : Özel detektif Philip Marlowe ile “pulp” türüne sınıf atlatır.

1940 Unexpected Night ve Deadly Nightshade – Elizabeth Daly (Amerikalı) : Yazar, bibliyofil ve sahte/taklit şeyler uzmanı New York’tan Henry Gamadge sahneye çıkar.

1941 Ellery Queen’s Mystery Magazine çıkarılır.

1941 The Invisible Worm – Margaret Millar’ın (Kanadalı) ilk polisiye romanı. Kocası Kenneth (Ross Macdonald) ilk romanı ise 1944’te basılacaktır.

1949 The Moving Target – Ross Macdonald : Hard-boiled Lew Archer ilk kez sahne alır.

1950 Strangers on a Train – Patricia Highsmith (Amerikalı) : Polisiyenin bilinen kalıplarını bu kitapla kırar.

1951’den Günümüze polisiye edebiyat:1952 Agatha Christie’nin The Mousetrap’ı Londra’da ilk kez sahneye konulur.

1952 Last Seen Wearing – Hillary Waugh (Amerikalı) : Polisiye davalarla ilgili popüler olmuş ilk Amerikan romanı olarak nitelendirilir.

1953 Britanya’da John Creasey başkanlığında ‘Crime Writers Association’ kurulur.

1954 Beat Not the Bones – Charlotte Jay : İlk ‘En İyi Roman’ dalında ‘Mystery Writers of America’nın verdiği Edgar ödülünü alan kitap olur.

1954 Casino Royale – Ian Fleming (Britain) : Dünyayı “Bond. James Bond.” ile tanıştırır.

1955 The Talented Mr. Ripley – Patricia Highsmith : İlk Tom Ripley romanı.

1955 Gideon’s Day – John Creasey (İngiliz) : Üretken yazar J. J. Marric takma adıyla Scotland Yard’dan Commander George Gideon tiplemesini yaratarak ilk ‘Modern British police procedural’ı yazar.

1955 The Mystery Writers of America Agatha Christie’yi bütün eserlerini kapsayan Büyük Usta ünvanıyla onurlandırır. Bu polisiye tarihinde ilk “Grand Master” ödülüdür.

1956 87th Precinct – Ed McBain (Amerikalı) : Cop Hater’lı serinin ilk kitabı.

1961 Banking on Death – Emma Lathen (Amerikalı Mary Jane Latsis ve Martha Henissart) : Bu ilk John Putnam Thatcher’lı romanlarından sonra Wall Street artık sadece paranın değil suçun da kalbidir.

1962 Cover Her Face – P. D. James (İngiliz) : Scotland Yard’dan şair Adam Dalgliesh’i okuyucularla tanıştırır.

1962 Dead Cert – Dick Francis (İngiliz) : İlk roman.

1963 The Spy Who Came in from the Cold – John le Carre (İngiliz) : Casusluk romanlarının ufkunu açtığı kadar polisiye romanları da etkiler.

1964 From Doon with Death – Ruth Rendell (İngiliz) : Inspector Wexford serilerine bu kitapla başlar.

1964 Cotton Comes to Harlem – Chester Himes (Amerikalı) : Coffin Ed Johnson ve Grave Digger Jones detektif tiplemeleriyle büyük ilgi toplar. Aynı zamanda kendisinden sonra gelecek olan yazarlara (Walter Mosley’in Easy Rawlings’i gibi) Afrikalı-Amerikan detektif kahramanlarını oluşturmalarına yol açar.

1965 Roseanna – Maj Sjöwall ve Per Wahlöo (İsveç) : Bu ilk Martin Beck kitabıyla polisiye yazınında Anglo-Amerikan üstünlüğünü kırarlar. Çiftin 1968’de yayınlananThe Man on the Balcony ise birçoklarınca ilk felsefi-polisiye olarak nitelendirilir.

1969 Elmore Leonard (Amerikalı) : The Big Bounce ile yazarla tanışırız.

1975 Mary Higgins Clark (Amerikalı) Where Are the Children? kitabıyla multimilyon dolarlık kariyerine başlangıç yapar.

1975 Colin Dexter’in (İngiliz) duygusal karakteri Inspector Morse’un sahneye çıkışıLast Bus to Woodstock ile olur.

1977 Ellis Peters (Edith Pargeter, İngiliz) : A Morbid Taste for Bones eserinde Brother Cadfael ile Orta Çağ’a gömülü muammaları kazımaya başlar.

1977 Marcia Muller (Amerikalı) : Edwin of the Iron Shoes da Sharon McCone ile Amerikalı özel kadın detektif kültürünü yaratarak kendisinden sonra geleceklere pası verir.

1982 Amerikalı yazarlar Sara Paretsky Indemnity Only de Chicago’dan V. I. Warshawski ve Sue Grafton “A” is for Alibi da California’dan Kinsey Milhone ile ‘çetin ceviz’ özel kadın detektiflerini piyasaya çıkarırlar.

1986 A Dark-Adapted Eye Ruth Rendell’ın, Barbara Vine takma adıyla yazdığı keskin psikolojik romanlarının ilkidir.

1986 British Crime Writers Association tarafından verilen ilk “Diamond Dagger” ödülünü yaşam boyu katkıları için Eric Ambler (Amerikalı) alır.

1988 A Great Deliverance – Elizabeth George (Amerikalı) : Detektif Inspector Lynley serilerinin başlangıç kitabı.

1990 Postmortem – Patricia Cornwell (Amerikalı) : Virginia’lı Adli Tabip Kay Scarpetta ilk kez sahneye çıkar.

1990 Walter Mosley (Amerikalı) Devil in a Blue Dress kitabıyla bizi siyahi özel detektif Easy Rawlings ile tanıştırır.

1992 Minette Walters (İngiliz) The Ice House ile polisiye yazarlık kariyerine başlangıç yapar.

Kaynak: Martha Hailey DuBose – Women of Mystery, The Lives and Works of Notable Women Crime Novelists (St. Martin’s Mininotaur, 2000)

Çeviri: Tülay Güneş Kılıç

Yazar:

Gencoy Sümer: Gencoy Sümer: Zonguldak doğumlu olan Gencoy Sümer, Kabataş Lisesi’ni ve İstanbul Teknik Üniversitesini bitirdikten sonra İstanbul Üniversitesi’nde master ve doktora yaptı. Polisiye Durumlar sitesini kurdu. Halen yayınlanmakta olan Dedektif adlı polisiye e-dergiyi çıkardı. Hem bu dergide hem de Polisiye Durumlar’da birçok öykü ve makalesi yer aldı. İlk romanı Feneryolu Cinayetleri 2017’de yayınlandı ve 2019’da ikinci, 2020’de üçüncü baskısını yaptı. 2019’da yayınlanan Aile Sırrı ve Göl Kıyısındaki Ev adlı kitapları da olan yazar İngiltere’de yaşıyor.